Araç: Karayollarında kullanılabilen motorlu, motorsuz ve özel amaçlı taşıtlar ile iş makineleri ve lastik tekerlekli traktörlerin genel adı.
Motor: Yakıttan elde ettiği ısı enerjisini mekanik enerjiye çeviren makine.
Yakıtın yanma yerine göre 2 türlü motor vardır.
İçten Yanmalı: Yakıt silindir içinde yakılır (araç motorları).
Dıştan Yanmalı: Yakıt silindir motorun dışında yakılır.
Zamalarına göre 2 türlü motor vardır; 4 zamanlı ve 2 zamanlı.
Yakıt çeşitlerine göre; benzinli, dizel, lpg, doğalgaz.
Yapım özelliklerine göre; sıra tipi, v tipi, yatık, yıldız tipi.
Soğutma sistemine göre; su ve hava soğutmalı.
MOTORUN PARÇALARI
SABİTLER
Silindir Bloğu; motorun parçaları monte edilir. Silindir ve krank muhafazası buradadır. İçinde silindirler, krank mili, kam mili, yağ pompası, dışında; yakıt pompası, distribütör, yağ filtresi, şarj dinamosu, marş motoru vardır.
Silindir Kapağı; silindirleri örten parçadır. Yanma odaları, su kanalları, supaplar vardır. Yağ ve su sızdırmasını engeller.
Karter; alt tarafını kapatarak, hareketli parçalarını dış etkilerden korur. Motor yağını barındırır.
Subap Kapağı; subap ve motoru toz, su ve pisliklerden korur.
Radyatör: soğutma sistemidir. Sıcak suyu alır, soğutur, motora gönderir.
Hava Filtresi; havayı temizler, karbüratöre veya emme manifolduna gönderir.
Eksoz Manifoldu; egzoz gazlarını yanma odalarından egzoz borusuna aktarır.
Yağ Filtresi; yağı süzerek içindeki yabancı maddeleri temizler.
Endüksiyon Bobini; 6-12 votluk batarya voltajını bujide tırnak atlayacak kadar yüksek voltaja çıkarır.
Buji; kıvılcım çıkartarak benzinin yanmasını sağlar.
Regülatör; alternatörle elde edilen doğru akımın ayarlanması için kullanılır.
HAREKETLİ PARÇALAR
Krank; pistonların karşılıklı hareketini bir eksen etrafında dönen harekete çevirir.
Piston; silindirde yanma etkisi ile yukarı aşağı hareket eder. Bu hareketi krank miline ulaştırır.
Piston kolu; piston hareketini krank miline ileten parça.
Yağ pompası; yağı karterden emer, belirli basınç altında yağ filtresine ve ana yağ kanallarına basar.
Yakıt pompası; yakıtı, depodan karbüratöre gönderir.
Distribütör; endüksiyon bobininden aldığı yüksek voltajlı akımını bujilere dağıtan elektrik sistemi.
Marş motoru; motora ilk hareketi veren doğru akımlı elektrik motorudur.
Şarj dinamosu; doğru akım motoru olup, kolektörü ve statör sargıları paralel çalışan bir jeneratördür. Dinamo aküyü şarj eder ve araçların elektrikli aletlerine gerekli akımı sağlar.
Su pompası; radyatördeki suyu motordaki su kanallarına pompalar.
Enjeksiyon pompası; püskürtme sırasına göre enjektöre mazot pompolar.
Enjektör; dizel motorlarda motorini basınçlı sıcak hava üzerine püskürten ve bu sayede yanmasını sağlayan parça.
Kam mili; bir dişli ya da zincir yardımıyla hareketini krank milinden alan, her silindirin emme ve egzoz supaplarını çalıştırır ve yakıt otomatiğine hareket verir.
Subaplar; hava yakıt karışımının girişini ve yanmış gazların motordan çıkışını denetler.
Motor çalışması;
Emme zamanı: emme supabı açılır silindirlere yakıt ve hava gider (dizelde sadece hava gider)
Sıkıştırma zamanı: piston hava ve yakıt karışımını sıkıştırılır (dizelde sadece hava sıkıştırılır)
Yanma zamanı; ısınan yakıt ve hava buji vasıtasıyla ateşlenerek yakılır. (dizelde enjektörüm püskürtülmesiyle serbest).
Egzoz zamanı yanan yakıtın çıkardığı gazlar egzoz supabının açılması ile atılır.
MOTORUN ÇALIŞMA SİSTEMLERİ VE PRENSİPLERİ
ATEŞLEME SİSTEMİ
A. Görevi; silindirlerde sıkışan hava-yakıt karışımının yakılabilmesi için bujilere yüksek voltajlı kıvılcım sağlayan sistemdir.
B. Parçaları
1. Akümülatör(batarya); elektrik enerjisini kimyasal enerji halinde depo eder, devrelerine elektrikli alıcılar bağlandığı zaman bu kimyasal enerjiyi tekrar elektrik enerjisine dönüştürür. Akümülatörün kısımları;
Akümülatör kutusu; asitten etkilenmeyen sert plastikten yapılır.
Elemanlar (+), (-); plakalarla yalıtkanlardan oluşur.
Elektrolit; saf su ve asit karışımından oluşan sıvı.
Akü kutup başları; akünün üzerinde kurşundan yapılmış (+), (-) kutup başları.
2. Kontak anahtarı; çevrildiği zaman ateşleme ve marş devresine elektrik akımı gönderir, aracın çalışmasını sağlar.
3. Endüksiyon bobini; bujilere giden elektriğin voltajını yükselten bir çeşit trafodur.
4. Distribütör; içerisinde platin, kondansatör ve tevzi makarası bulunur. Görevi, yüksek gerilimi bujilere (15-25bin volt) sıra ile vermektir.
Platin; açılıp kapanmak suretiyle bobinden yüksek gerilimin oluşmasına yardımcı olur.
Kondansatör; platinler açılıp kapandığında geçici olarak elektrik akımını depo eder, platinlerin meme yapmasını engeller.
Tevzi makarası; yüksek voltajın ateşleme sırasına göre bujilere dağıtılmasını sağlar.
Bujiler; distribütörden gelen yüksek voltaj ile sıkıştırılmış bulunan benzin, hava karışımını ateşler.
C. Çalışması; kontak açılıp marşa basıldığında aküden gelen 12 voltluk akım platinlerde devresini tamamlar. Platinlerin açılmasıyla endüksiyon bobininde yüksek gerilim oluşur. Bu gerilim bobin kulesindeki kablodan distribütöre gelir. Buradan tevzi makarasının yardımıyla ateşleme sırasına göre bujilere gönderilir. Böylece benzin ve hava karışımı ateşlenir.
D. Elektronik ateşleme sistemi; bataryalı ateşleme sistemi parçalarına ek olarak distribütörde manyetik ünite ve kontrol ünitesi ile donatılmış sistemdir. Motor ateşleme zamanı fabrikada ayarlanır ve bu ayar hiçbir şekilde aracın yaptığı km arttıkça değişmez sabit kalır. Böylece voltaj yüksek olduğundan daha iyi yanar.
E. Aküler;
Su seviyesi hiçbir zaman plaka seviyesinin altına düşmemelidir.
Yaz aylarında su daha sık kontrol edilmelidir.
Ani sıcaklık, soğuk ve ateş tehlikelidir.
Kutup başları oksitten korunmalıdır.
Akü üzerine yağ ve yakıt bulaşmamalıdır.
Sarsıntılardan etkilenmemeli, sabitlenmeli.
Gözlerindeki tapaların hava delikleri açık olmalı.
Bağlanırken önce (+) sonra (-) başları takılmalı, çıkartırken tam tersi yapılmalıdır.
Su ilave ederken akü üzerinde bulunan seviyelere dikkat edilmeli.
**Kontak anahtarının, çalışmayan motorlarda ateşleme durumunda açık bırakılması endüksüyon bobini ve platinin yanmasına neden olur.
G. Distribütör;
Platin memesinin temizlenmesi; zımpara kağıdı ile temizlenmeli. Platin, avans ve buji ayarları el kitabına göre yapılmalı. Ayarları yanlış yapılmış motor tekler, yakıt sarfiyatı artar, egzostan siyah renkte duman çıkar.
Buji, platin aracın el kitabına göre belli süre veya km.de değiştirilmelidir.
Motor, marş yapıldığı halde çalışmıyorsa, ateşlemenin olup, olmadığının kontrolü buji kıvılcımı ile anlaşılır. Buji kablolardan biri çıkartılır, motor gövdesine tornavida yaklaştırılır, kıvılcım atlamasına bakılır. Benzinli motorda su birikintisinden geçince motor durursa, ateşleme sistemi parçaları kurulanmalıdır.
BENZİNLİ MOTORLARIN YAKIT SİSTEMİ
A. Görevi; motor için gerekli benzin, hava karışımını oluşturarak silindirlere gönderir.
B. Parçaları
1. Yakıt deposu; yakıt ve şamandıra bulunur.
2. Yakıt pompası; yakıtı depodan emerek belli bir basınç altında karbüratöre pompalayarak gönderir.
3. Karbüratör; yakıttaki hava ile benzini motorun ihtiyacına göre muhtelif oranlarda karıştıran ve benzini atomize eden düzendir.
4. Karbüratör devreleri; karbüratörün çeşitli devreler ve bu devrelerde çalışan geçit ve kanallar vardır. Gelişmiş bir karbüratördeki devreler; şamandıra, rölantö, yüksek hız, güç, kapış ve jikledir.
Rönanti; aracın gaza basmadan çalıştığı andaki devre.
Güç devresi; araçta güç istendiğinde kullanılan devre.
Jikle devresi; aracın zor çalıştığı soğuk havalarda çalışmasını kolaylaştıran devre.
Kapış devresi; gaz pedalına ani basışta devreye giren devre.
Yüksek hız devresi; araçların yüksek hızlarda sürekli giderken ekonomi için kullanılan devre.
Şamandıra; karbüratörün içindeki yakıt seviyesini ayarlayan devredir.
*Jikle karbüratör ve hava giriş deliği önünde bulunur. Motorun ilk çalışmasında ve soğuk havalarda zengin karışım hazırlayarak motorun kolay çalışmasını sağlar. Mekanik ve otomatik olmak üzere 2 çeşittir. Mekanik jikle çekili unutulmamalıdır.
***Boğulma meydana geldiğinde motor çalışmaz. Bu durumda 15-20 dak. Beklenmeli veya gaz pedalına tam basılarak marş yapılıp motor çalıştırılmalıdır.
5. Hava filtresi; karbüratöre gidecek havanının içindeki toz ve pislikleri temizler.
6. Emme manifoldu; karbüratörde hazırlanan hava-yakıt karışımını emme subaplarına iter.
7. Egzoz manifoldu; egzoz subaplarından çıkan yanmış gazı egzoz borusuna iletir.
C. Sistemin çalışması; motor çalıştığı sürece, depodan emdiği yakıtı karbüratöre pompalar. Karbüratör bu yakıtı hava ile birleştirir. Oluşan karışımı emme manifoldu ile emme subaplarından silindirler içerisine gönderir.
D. Enjeksiyon sisteminin açıklanması; sistemde karbüratör yoktur. Enjeksiyon pompası ve enjektörler bulunur. Enjeksiyonlu arabalarda enjeksiyon uyarı lambası söndükten sonra marş yapılmalıdır.
E. Bakımı ve basit arızaları;
Hava filtresinin temizlenmesi, değiştirilmesi zorunluluğu; filtre tıkanmışsa karbüratöre hava gitmez, motor fazla yakıt sarfeder. Motor boğulur. Belli kmde yenisi ile değiştirilmelidir.
Rölanti devresinin ayarlanma zorunluluğu; devir düşükse ayak gaz pedalından çekilince motor stop eder. Rölanti devri yüksekse çok yakıt harcanır. Egzozdan siyah duman çıkar.
Jikle devresinin çekili bırakılmasında meydana gelenler; araç fazla yakıt sarfeder, boğulur, stop eder.
Motorun fazla yakıt tüketmesinin sebepleri;
Uygun vites ve süratle gidilmiyordur. Boş yere gaza basılmamalı.
Hava filtresi her bakımda değiştirilmelidir.
Jikle çekili unutulmamalıdır.
Karbüratör ayarları tam olmalıdır.
Yakıt sisteminde yapılan ayar rölanti ayarıdır.
Fazla yakıt yakan egzoz gazının rengi; siyahtır.
Motorun egzoztan fazla bozuk ses çıkmasının sebepleri; egzozda arızalı parça olduğunu gösterir.
Yakıt sisteminde motorun yaza-kışa hazırlanması; hava filtresinde yazlık-kışlık ayarı varsa ayarlanır.
Karbüratöre benzinin gelip gelmediğinin kontrolünün yapılması; karbüratörün kapağı açılır, gaz pedalı pompalanır.
Benzin gelmemesi durumunda; araçta benzin olup olmadığına, yakıt otomatiğinin çalışıp çalışmadığına, benzin borularının tıkanıp veya delinip delinmediğine bakılmalıdır.
DİZEL MOTORLARIN YAKIT SİSTEMİ
Görevi; motor için gerekli hava ve mazotu çalışma şartlarına göre silindire göndermektedir.
Parçaları;
Yakıt deposu; yakıtı depo eder.
Besleme pompasi (mazot otomatigi); depodan emmiş olduğu motorini, düşük bir basınçla filtrelerden geçirerek enjeksiyon pompasını beslenmesini sağlar.
Yakıt filtreleri; enjeksiyon pompasına giden mazotu temizler.
Yakıt enjeksiyon pompası; gelen yakıtı yüksük basınla enjektörlere gönderir.
Alçak ve yüksek basınç boruları; depodan enjeksiyon pompasına ve enjektörlerden de geri dönüşü sağlar.
Enjektörler; mazot pompasından gelen yüksek basınçlı motorini; sıkıştırma zamanının sonunda yanma odasındaki sıkıştırılmış ve sıcak havanın üzerine püskürtür.
Hava filtresi; havayı temizler.
Isıtma bujileri; motorun soğuk havalarda kolay çalışmasını sağlar. Marşa basmadan kızdırma buji lambası sönmelidir.
Yakıt göstergesi; depodaki yakıt miktarını gösterir.
Oksijen sondası; yanmış gazları analiz eder. Kirletici fazla ise beyin devreye girer, hava-yakıt oranını dengeler.
Sistemin Çalışması; emme-sıkıştırma-ateşleme-egzoz. Bujiler yerine enjektör vardır.
Bakımı ve basit arızaları;
Yakıt sisteminin havasının alınması, hava girerse yakıta yapılan basınç devamlı olmaz, motor çalışmaz. Hava alınırken depodan başlanır, musluk, filitre, pompa, enjektörlerle devam edilir.
Yakıt sisteminin hava yapma sebepleri;
Depoda yakıt bitmiştir.
Alçak basınç borularında çatlak veya kaçak vardır.
Filtre değişim ve bakımları zamanında yapılmamıştır.
Motora ilk hareketin verilmesi; motorda silindir içindeki hava ısıtılır, soğuk havalarda ilk çalışmada motorun daha rahat çalışması sağlanır.
Uzun zaman kullanılmayan dizel motorunda yapılacaklar. Depo tamamen mazotla doldurulur. Depo kapasitesinin 1/10 u kadar yağ ile karıştırılır. Bu karışımla 10-15 dak. Çalıştırılır ve öyle bırakılır.
Yakıt deposundan suyun alınması; mazot deposunun veya yakıt filtresinin altındaki muslukları, zaman zaman açılarak biriken su tahliye edilir.
Yakıt filtresinin temizlenmesi ve değiştirilmesi; yakıt filitreleri periyodik olarak değiştirilir.
Hava filtresinin temizlenmesi ve değiştirilmesi; kuru tipte basınçlı hava ile, yağlı tipte periyodik aralıklarla değiştirilir.
Yakıt tasarruflu araç kullanmak için, enjeksiyon pompası ve enjektör ayarının yapılması; yapımcı firmanın isteği doğrultusunda belli zamanlarda servisinde yapılır.
MARŞ SİSTEMİ
Görevi; motorun çalışması için ilk hareketi sağlar.
Parçaları; akümülatör (batarya), marş motoru, kontak anahtarı, volan dişlisi, marş selonaidi.
Sistemin çalışması; kontak anahtarı marş konumuna getirilir. Marş motoru aküden gelen elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştürür. Bu enerji ile motor çalışır, kontak normal hale getirilir.
Bakımı ve basit arızaları;
Motoru çalıştırmak için marş yapma süresinin bilinmesi; marş yapma süresi 10-15 sndir. Motor çalışmazsa 30 sn. beklenir sonra çalıştırılır.
Çalışır vaziyette motorda marş yapmanın sakıncaları; çalışan motorda yanlışlıkla marş yapılırsa marş motoru, marş dişlisi veya volan dişlileri zarar görür. Araçların kontak anahtarları genelde bu işleme izin vermez.
Marş basmıyorsa;
Akümülatör boşalmıştır.
Kutup başları gevşemiştir.
Kutup başları oksitlenmiştir.
Motor şase bağlantısı gevşemiştir.
Marş motoru arızalıdır.
Mekanik ilik hareketin verilmesi (iterek çalıştırma); kontak açılır araç 2. vitese takılır. Debriyaj pedalına tam basılır, araç itilerek hız kazandırılır, ayak aniden debriyajdan çekilince motor çalışır.
Takviye akü ile hareket vermek; akünün zayıf olduğu durumlarda başka aracın aküsünün aynı kutupları birbirine bağlanır buna takviye işlemi denir. Dijital göstergeli araçlarda yapılmaz.
Akümülatörün basit kontrolü (farlar); aracın farları yakılır, kontak marş konumundaki iken ışık şiddetine bakılır.
YAĞLAMA SİSTEMİ
Görevi; birbiri üzerinde çalışan yüzeylerin arasında veya üzerinde dolaşarak direk temaslarını önlemek, hareketin akışını kolaylaştırmak, çalışan yüzeyleri temizlemek, soğutmak ve dolayısıyla çalışan parçaların ömürlerini uzatmaktır.
Parçaları;
Karter; motorun alt tarafını kapatır, hareketli motor parçalarını dış etkilerden korur, motor yağını taşır.
Yağ pompası; yağı karterden emer, diğer bölümlere gönderir.
Yağ filtresi; motor karterinin altındadır, motor yağını süzer.
Yağ basınç göstergesi; yağ pompasının ana yağ kanalına gönderdiği yağın basıncını gösterir.
Basınç düşerse, gözükmemesi, motor parçalarının yetersiz veya yağlanmadığını gösterir. Motor hemen durdurulmalı arıza giderilmelidir. Gösterge; ışıklı, elektrikli, basınçlı tiplerdedir.
Yağ müşürü; yağ seviyesini ölçer, yağ göstergesine sinyal yollar.
Yağ çubuğu; yağ seviyesini ölçmeye yarayan çubuktur.
Sistemin Çalışması; motor çalışırken yağ pompası, karterden aldığı yağı krank mili ana yataklarına, kol yataklarına, eksantrik mili yataklarına, supap sistemine ve sürtünen tüm parçalara gönderir. Görevini tamamlayan yağ tekrar kartere döner. Yağ filtreden sürekli temizlenir.
Bakımı ve basit arızaları;
Motor yağının kontrol edilmesi; araç düz zemine alınır. Motor durdurulur. Motor çalışmıyorsa 30 sn kadar çalıştırılır, kapatılır. Yağ çubuğu çıkartılıp temiz bir bezle silinip yağ çubuğu tekrar takılır, çıkartılır. Yağ seviyesi çubuktaki iki çizgi arasında olmalıdır.
Motor yağının az veya çok olması sebepleri; yağ üst çizginin üstünde ise fazladır, yağ yakmaya başlar.
Motorun yağ yakmasının sebepleri; yağ sekmanlarının, silindirlerin, supap yuvalarının aşınmasından veya karter contasının yırtık olmasından dolayı motor yağ yakabilir.
Yağ yakan motorda egzoz gazının rengi; mavidir.
Motor çalışırken yağ göstergesi basınç göstermeyince yapılacaklar ve sebepleri; motor çalışırken yağ lambası aniden yanar veya sönerse araç durdurulmalıdır. Yağ seviyesi ve yağ müşürü kontrol edilmelidir. Arıza bulunmazsa servise götürülmelidir.
Aracın kullanım kılavuzuna göre belirli km dolunca motor yağının ve yağ filtresinin değiştirilmesi; araç üreticisinin tavsiyesine, yağın kalitesine göre yağ ve filtre belirli aralıklarla değiştirilmelidir.
Motorda kullanılan yağ cinsinin belirlenmesi; üretici firma tavsiyesi dinlenmelidir.
SOĞUTMA SİSTEMİ
Görevi; motorun verimli çalışabileceği ısı ortamını sağlar. Ateşlemede ısı 2.500 C kadar yükselir.
Parçalar;
Radyatör: motordan sıcak suyu alır, soğutur, motora gönderir.
Vantilatör; radyatörün önünde, kuvvetli bir hava akımı meydana getirerek, suyu soğutur.
Devirdaim pompası; radyatörle, su ceketleri arasında su devirdaimi sağlar.
Vantilatör kayışı; krank kasnağından aldığı hareketi yarj dinamosu, su devridaim ve vantilatöre iletir.
Termostat; motor soğukken veya çalışma sıcaklığının altında iken su geçişini önler, radyatörü devreden çıkarır, motorun çabucak çalışma sıcaklığına ulaşmasını sağlayan otomatik vanadır.
Hareret (ısı) göstergesi; soğutma suyunun ısısını gösterir.
Radyatör hortumları; radyatörlerle motor arasında su irtibatını sağlar.
Takviye (ilave) su kabı; motor fazla suyunu bu kaba verir, azaldığında otomatik olarak buradan alır.
Fanlar; yeterince hızlı gidince, aracın ön ızgarasından geçen hava akımı, radyatör peteklerinden geçer, soğutma işlemini yapar. Yeterince hızlı gitmeyince o zaman fanlar devreye girer.
Kalorifer hortumları; motor soğutma suyunu kalorifer radyatörüne iletir.
C. Sistemin çalışması; motoru en verimli ısıda çalıştırmaktır.
D. Hava ile soğutmalı sistem; çıkan ısı doğrudan havaya iletildiğinden soğutulacak parçaların hava ile temas eden yüzeyleri genişletilmiştir.
Bakımı ve Basit Arızaları;
Vantilatör kayışının kontrolü ve değiştirilmesi; vantilatör kayışı 10.000 kmde kontrol edilir. Hararet aniden yükselirse ve şarj lambası yanarsa koptuğu anlamına gelir. Kayış gerginliği 1-1,5 cm olmalıdır.
Radyatör ve hortumlarının kontrolü; çatlaklar elle kontrol edilmeli, hortumlar aşırı yumuşak/sert olmamalı. Hortum kelepçelerinde ve eklem yerlerinde oluşan pas veya beyaz lekeler de soğutma sisteminde su sızıntısı olduğuna işaret eder.
Radyatör kapağının kontrolü; radyatördeki soğutucu sıvıyı önceden kararlaştırılmış bir basınçta tutar. Eğer sıvı basınç altında tutulmazsa kaynar, motor soğutma görevini yapamaz. Aşırı basıncı gidermek için kapağın altında basıncı boşaltacak bir valfi vardır.
Motorun hararet yapmasının sebepleri;
radyatör peteklerinin tıkanması,
radyatörde suyun azalması,
vantilatör kayışının gevşek/kopması,
termostatın arızılanması,
motor yağının azalması,
motor soğutma suyu kanallarının tıkanması,
uygun vites ve hızda gidilmemesi,
otomatik fanın arızalanması.
Kapalı devre soğutma sisteminde, su koyarken dikkat edilecekler; radyatör kapağı açılmaz. Su eksikse taşırma kabına konur.
Soğutma sisteminde su azalıyorsa;
silindir kapak contası arızalı/radyatör delik,
radyatör kapağı bozuk,
radyatör hortum ve kelepçeleri arızalı veya delik,
kalorifer hortumları delik,
termostat arızalıdır.
Motordan termostadın çıkartılmasının sakıncaları; termostat sıcaklığı sabit tutar.
Soğutma sisteminin yaza kışa hazırlanması; kışa girerken soğutma suyuna antifiriz konur.
Fan motorunun çalışmama sebepleri;
fan motorunun sigortası atmıştır.
fan motoru ile müşir arasındaki bağlantı kopmuş, gevşemiş ya da oksitlenmiştir,
fan müşüri arızalıdır,
fan motoru arızalıdır.
Takviye (ilave) su kabının kontrolü; günlük kontrol edilmeli ve ilave gerekirse yapılmalıdır.
ŞARJ SİSTEMİ
Görevi; motor çalışmaya başladığı andan itibaren aracın elektrik ihtiyacını karşılar, aküyü şarj eder.
Parçaları;
Alternatör (şarj dinamosu); krank mili kasnağından vantilatör kayışı ile aldığı mekanik enerjiyi elektrik enerjisine çevirir. Dinamo aküyü şarj eder ve elektrikli aletlere gerekli akım sağlanır.
Konjektör (regülatör); alternatörle elde edilen doğru akımının voltajını ayarlar.
Şarj göstergesi; şarj sistemi ile ilgili arızaları, çalışmasını gösterir.
Vantilatör kayışı; motor krank mili kasnağından aldığı hareketi, su pompası, alternatör ve kompresör gibi sistemlere iletir, sistemin çalışmasını sağlar.
Akümülatör; elektrik enerjisini kimyasal enerji halinde depo eder, devrelerine elektrikli alıcılar bağlandığında kimyasal enerjiyi tekrar elektrik enerjisine çevirir.
Kontak anahtarı; elektrik devresini açıp kapar, aracın çalışmasını ve durmasını sağlar.
Sistemin Çalışması; şarj dinamosu motordan aldığı hareket ile elektrik üreterek konjektöre gönderir. Konjektör ise elektriğin voltajını ayarlayarak aracın elektrikle çalışan parçalarına elektriği iletir.
Bakımı ve basit arızaları;
Motor çalışır durumda iken şarj göstergesinin değer göstermemesi; vantilatör kayışı gevşek olabilir ya da alternatör kablo bağlantıları gevşek veya alternatör kömürü aşınmıştır.
Akümülatörde fazla su kaybının nedenleri; konjektörün arızalanmasıyla aküye giden elektrik voltajın yükselmesinden olru.
Vantilatör kayışının kontrolü; esnek olursa, yavaş döner yetersiz kalır, hararet yapar. Gergin olursa, parçaların yatak burçlarında aşınma meydana gelir.
Araçta ampüllerin sık patlama nedeni; konjektörün arızalanması ile fazla voltaj üretmesi, sistemde kısa devre olması.
AYDINLATMA VE İKAZ SİSTEMİ
Görevi; kısa farlar 25 m. Uzunlar 100 m. göstermeli.
Parçaları; akü, kontak anahtarı, aydınlatma ve ikaz lambaları, sigortalar, lambalar, flaşör, fren ve geri vites müşiri, kablolar, korna.
Sistemin çalışması; aracın elektrik sisteminden gelen akım sigorta üzerinden geçerek lamba anahtarına gelir. Anahtar açıldığında, elektrik lambalarına ulaşır. Devre tamamlanır.
Bakımı ve arızaları;
Aynı devreye bağlı lambalar yanmıyorsa bakılacak kısım; sigorta ve lamba anahtarı.
Sigortanın değiştirilmesi; aynı amperde yeni sigorta ile değiştirilir.
Aynı devreye bağlı lambalardan biri yanmıyorsa; ampul yanmıştır, kablo bağlantıları çıkmış ya da gevşemiştir. Kablo bağlantıları oksitlenmiştir.
Aynı devreye bağlı lambaların ışık şiddetleri farklı yanıyorsa; şase problemi ya da amper farklılığı vardır.
Kullanılan lambaların ve sigortaların uygun olması; yapımcının tavsiyesi kullanılmalı.
GÖSTERGELER SİSTEMİ
Görevi; aracın ön panelindedir. Aracın çalışma sistemi hakkında bilgi verir.
Araçtaki göstergeler; km, motor devri, günlük km sayacı, yağ, hararet, yakıt, şarj, jikle, el freni, zaman, fren hidroliği, günlük km, enjeksiyon uyarı lambası, sinyal, dörtlü flaşör, kısa ve uzun far, cam resistansı, sis lambasi, emniyet kemeri göstergesidir.
AKTARMA ORGANLARI
Motor gücünün tekerleklere aktarılmasını sağlar. Cekici tekerleklerle motor arasında bulunan parçalardır.
KAVRAMA (DEBRİYAJ) SİSTEMİ
Görevi; motorun hareketini vites kutusuna iletmek, istenildiğinde hareketi kesmektir.
Parçaları; volan, debriyaj balatası-pedalı-baskısı-bilyası.
Çalışması, motor çalışırken hareket volandan debriyaj balatasına ordan da priz direk mili tarafından vites kutusuna iletilir. Debriyaj pedalına basıldığında; bilyası, baskı parmaklarına bastırarak debriyaj balatasının volandan ayrılmasını sağlar. Bu durumda motorun hareketi vites kutusuna gelmez, vites değiştirme yapılır.
Bakımı ve basit arızaları;
Motora ilk hareketi verirken; debriyaj pedalına sonuna kadar basılır, motor rahat döner böylece.
Debriyaj pedalı sert kullanılmamalıdır, araçta sarsıntı ve aktarma organlarında hasar oluşur.
Araç hareket halindeyken ayak devamlı debriyajda olmamalı yoksa debriyaj bilyası bozulur, balatası aşınır
Debriyaj balatası; çok aşınmış/yağlanmışsa, motorun hareketini alamadığından debriyaj kaçması olur.
Ani ve sert kalkışlar debriyaj balatasını aşındırır.
Debriyaj kaçmasının sebepleri; balatanın aşınması, sıyrılması, yağlanması, pedal boşluğunun fazla olmasıdır.
Vites kutusu ve difransiyelin yağı eksilirse ses ve sürtünme yapar.
VİTES KUTUSU (ŞANZUMAN)
Görevi; döndürme kuvvetini arttırarak aracın kalkışını sağlar (1.vites), araç dururken motorun çalışır vaziyette kalmasını sağlar (boşta), yol ve trafik durumuna göre araca uygun hız vermek, aracın geri hareketini sağlamak.
Bakımı; içinde yan tapa seviyesinde dişli yağı bulunur. Numarası genellikle 90w tir. Araçlarda vites kutusu çıkışına irtibatlı olan km teli ile km göstergesi kumanda edilir. Km göstergesi çalışmıyorsa km teli kopmuş veya km dişlisi arızalanmıştır.
ŞAFT; Şaft, şanzımanı difransiyele bağlayandır. Bozuk yollarda esnemeyi sağlar.
DİFRANSİYEL
Görevi; her iki aks ile aynı zamanda çalışan parçaya denir. Fakat tekerleklerin değişik hızla dönmelerini sağladığı için araçların dönmelerini kolaylaştırır.
Bakımı; üretici firmanın istediği süre ve aralıklarda yapılmalıdır. Her ay yağ seviyesine bakılır.
AKS; Difransiyeldeki hareketi tekerleklere iletir.
TEKERLEK VE LASTİKLER
Tanımı; lastik kauçuk kord bezi ve çelik teller ile çeşitli kimyasal maddelerin birleşiminde oluşan ve aracın yer ile temasını sağlayan tek ve önemli parçasıdır.
Görevleri; araç yükünü taşımak, direksiyon ile verilen yönü izlemek, motordan gelen gücü ileri/geri yansıtmak, emniyetli bir şekilde hem ıslak hem de kuru zeminde aracı durdurmak, amartisörlere yardımcı olarak sürüş keyfini yükseltmek.
Bakımı, basit arızaları;
Lastik havası değeri; üretici firmanın isteği doğrultusundadır.
Lastik havasının aşıntısına tesiri; fazla ise ortadan aşınır, titreme olur. Az ise kenardan aşınma olur, direksiyon hareketi zorlaşır.
Lastiklerdeki balanssızlığın etkileri;
lastik sağa, sola aşağı, yukarı titrek
direksiyon simidi belli kmlerde titrer.
direksiyon hakimiyeti zorlaşır.
bağlantı somun ve civataları gevşer.
ön takım ayarları çabuk bozulur.
lastikler anormal aşınır.
Lastiklerin periyodik değişimi; üretici firma karar verir.
Lastik ve jant ölçülerinin uygunluğu; üretici firma karr verir.
Kar zincirinin takılması; lastikle zincir arasındaki ölçüleri uygun, zincir bağlantıları gergin olmalıdır.
Lastiklere ısının etkisin; hareketle ısındığı zaman, basınç yükselir. Isıdan dolayı artan hava basıncı sebebiyle herhangi bir hava basıncı düşürme işlemi yapılmaz.
FREN SİSTEMİ
A. Görevi; hareket halindeki aracı yavaşlatır. Yavaşlayan aracı en kısa süre ve zamanda durdurur, sabitler.
B. Parçaları; fren balataları, bedalı, boruları, merkez pompası, tekerlek silindirleri, kampanalar/diskler.
KULLANILAN FREN ÇEŞİTLERİ
El freni; arka tekerlekleri kumanda eder. Duran aracı sabitler. Soğuk havalarda kullanılmamalıdır. El freni çekik gidersen, balatalar yanar.
Hidrolik fren; frene basıldığında fren merkez pompası kumanda edilir. Bütün sistem hidrolik yağı ile dolu olduğu için basma kuvveti tekerlek silindirlerine iletilir. Tekerlek silindirlerin bulunan pistonlar açılarak fren balatalarının kampanaya temasını sağlar. Böylece araç yavaşlar ve durur. Westinhouse sistemi ile motor çalışmazken fren tutmaz.
Egzoz freni; egzozun manifoldan dışarı çıkışını engeller motoru frenler (kamyon, otobüs).
Havalı fren; frene basıldığında frenleme kuvvetinin basınçlı hava ile sağlandığı sistem. Kamyon otobüs
Araç frenlerindeki güvenlik sistemi;
Abs; aracın direksiyon hakimiyetini kolaylaştırır. Yol ve hava şartlarına göre, aracın kaymasını engeller.
Asr; aracın savrulmasını engeller, güvenli duruş ve sürüş sağlar.
Fren sisteminin bakımı ve basit arızaları; fren merkez pompasında bulunan hidrolik kabındaki yağ seviyesi günlük kontrol edilmeli. Yağ azalır, hava varsa fren tutmaz.
Fren tutmama nedenleri;
Sistemde fren hidroliği yok ya da azdır.
Boru ve bağlantılarında kaçak vardır.
Balatalar aşınmıştır.
Fren sisteminde hava vardır.
Balatalar yağlanmıştır.
Balatalar aşırı ısınmıştır.
Fren ayarlarının yapılmasının nedenleri;
Fren yapınca aracın kaymasın önlemek,
Balata ve kampanaların birbirine sürtünmesini önlemek,
Fren ayarları sıkı ise kampanalar ısınır ve fren tutmaz.
**Araç hareket halinde iken motor durdurulursa, vakum yardımlı fren sisteminde motor çalışmaz, frenler tutmaz.
**Havalı frenin kışlık bakımı; kışın alkol kullanılır. Günlük bakımda hava tanklarında su tahliye edilir.
Hava frenli araçlarda hava basıncının düşme nedenleri;
Fren boru ve rekor bağlantılarında kaçak vardır.
Kompresör arızalıdır, hava üretmiyordur.
Hava frenli araçta hava basıncı yoksa araç hareket ettirilmemelidir.
ÖNDÜZEN SİSTEMİ
Görevi; aracı istenilen tarafa yöneltmek için ön tekerleklerin sağa veya sola çeviren, sevk ve idaresini sağlar.
Parçaları; direksiyon simidi, kutusu, mili, rot ve başları.
Rot ayarı; lastiklerin birbirine paralel dönmesini ve yola doğru açıyla temas etmesini sağlar. Süsüpansiyon ve direksiyon parçaları, lastikler, araç şasisi arasındaki açıların ayarlamasıyla yapılır.
Kamber ayarı; ayarsız olması, direksiyonun zor dönmesini sağlar. Araç sağa sola çeker, lastikler tek taraflı aşınır.
Kaster ayarı; aracın seyir esnasında sağa, sola dalmamasına ve virajlarda direksiyonun toparlanmasına yardımcı olur.
C. Havalı ve hidrolik direksiyonun üstünlükleri;
Araç sürülmesinde sürücü daha az kuvvet sarfeder.
Hidrolik sistem devre dışı kalırsa, sistem mekanik olarak devam eder.
Aracın manevra kabiliyeti artar.
Sürücünün hakimiyeti artar.
D.Sistemin bakımı ve basit arızaları;
Direksiyon kutusunun bakımı; kutuda fazla boşluk varsa direksiyon dişli kutusu kontrol edilmeli, direksiyon hareketleri sertse, dişli kutusunun ayarları yapılmalıdır. Yağı da kontrol edilmelidir.
Rot ayarının yapılmasının sebepleri;
Direksiyon hakimiyetini kolaylaştırmak,
Tekerleklerin yol ile tam temasını sağlamak,
Dönüş sonrasında direksiyonun kendi kendine toplamasını sağlamak.
Direksiyon boşluğunun artma sebepleri;
Rot bağlantıları aşınmıştır.
Küresel boşluklar aşınmıştır.
Teker bilyaları aşınmış veya gevşektir.
Direksiyon dişli kutusunda veya bağlantı somunlarında gevşeme ve ayarsızlık vardır.
SÜSPANSİYON SİSTEMİ
Görevi; mekanik, hidrolik ve havalı sistemlerdir. Yoldan gelecek vuruntu ve sallantıları üzerlerine alarak aracın rahat ve emniyetli bir şekilde kullanılmasını sağlar. Tüm tekerlek bağlantılarında vardır.
b. Parçaları:
Yay; titreşimleri emer en az şekilde hissetmemizi sağlar.
Amortisör; yayları frenler, aşırı ani yaylanmaları, yay salınımlarının devam etmesini önler.
Bozuk amortisörün araç üzerinde etkileri; direksiyon sertleşir ve titrer, fren zayıflar, süspansiyon yumuşar, yol tutuşu zayıflar, araç ıslak zeminde kayar, lastikler çabuk aşınır ve araç kullanımı zorlaşır. |
